ས་སྟེང་ན་ངོ་མཚར་ཅན་བདུན་གྱི་ཡ་གྱལ་དུ་གྲགས་པའི་ཏཱ་ཇི་མཱལ་བང་སོ་ནི། མུ་གྷལ་རྒྱལ་པོ་ཤཱ་ཛྷང་གིས་ཁོའི་བཙུན་མོ་གསུམ་པ་མུམ་ཏཱ་ཇི་མཱལ་གྱི་ཁ་ཆེམས་ལྟར་མོ་རང་དྲན་རྟེན་དུ་ཕྱི་ལོ་1632-1653 བར་བརྩིགས། རྒྱལ་པོ་དང་སྣང་བ་མཐུན་ཤོས་དང་བརྩེ་དུང་ཟབ་པའི་ཚད་དུ་སོན་པའི་བཙུན་མོ་དེར་ཕྲུ་གུ་བཅུ་བཞི་པ་གྷུ་ཧ་རཱ་བྷེ་གྷམ་སྐྱེས་སྐབས་ཕྱི་ལོ་1631རང་ལོ་སོ་བརྒྱད་ཐོག་ཚེ་ལས་འདས་པར་བརྟེན། རྒྱལ་པོ་བརྩེ་དུང་ནང་མགོ་འཐོམས་དྲགས་པའི་སྐབས་སུ་ཁེལ་བར་མ་ཟད། གཅིག་ནས་བཙུན་མོ་འཆི་ཁར་ངེད་ལ་པུར་ཁང་འཇིག་རྟེན་ན་གྲགས་པ་ཞིག་རྩིགས་དགོས་ལབ་པ་དང་། གཉིས་ནས་རྒྱལ་པོ་དྲན་གདུང་གིས་མནར་བ་སངས་ཆེད་ཡིན་ལ། གསུམ་ནས་ཁོ་རང་གི་བཙུན་མོ་མུམ་ཏཱ་ཇི་མཱལ་ལ་ཇི་ཙམ་བརྩེ་བ་བཅངས་ཡོད་པ་མཚོན་ཕྱིར་པུར་ཁང་དེ་ཕོ་བྲང་གི་ཉེ་འཁོར་ཆུ་བོ་ཡ་མུ་ནའི་ངོགས་སུ་ཟླ་འོད་སྐྱེད་ཚལ་དང་བཅས་བཞེངས། འདི་ནི་རྒྱ་གར་ནང་མུ་སི་ལིམ་གྱི་རིན་ཐང་བྲལ་བའི་སྒྱུ་རྩལ་ལས་གྲུབ་པའི་གཅེས་ནོར་གཙོ་བོ་ཡིན་པ་ཟད་འཇིག་རྟེན་ན་མཐོང་དཀོན་པའང་ཡིན། སྐབས་དེ་ཤེད་དུ་མུ་གྷལ་ཏ་ཟིག་པའི་བཟོ་རིག་སྒྱུ་རྩལ་ནི་འཇིག་རྟེན་གྱི་ཡང་རྩེར་སོན་ཞེས་པའི་དཔེ་མཚོན་དུ་པུར་ཁང་འདི་བཞག་ན་ཤིན་ཏུ་རན་པར་སེམས། དེའི་དུས་ནི་ལོ་རྒྱུས་ནང་དབྱི་སི་ལིམ་རིང་ལུགས་པ་མུ་གྷལ་རྒྱལ་རྒྱུད་རྒྱ་གར་དུ་གནས་སྤོ་གཞི་འཛུགས་དང་དབང་བསྒྱུར་བྱེད་པའི་སྐབས་ཡིན་ཞིང་། ཏཱ་ཇི་མཱལ་བཟོ་བཀོད་དུ་དབྱི་སི་ལིམ་དང་། པར་ཤི་ཡ། ཏུརུཀ རྒྱ་གར་བཅས་ཀྱི་བཟོ་བོ་ལེགས་ཚད་བཀུག་པས་ཡུལ་དེ་དག་གི་བཟོ་རིག་པའི་སྙིང་བཅུད་འདུས་པ་ལྟར་ཡིན་སྟབས་དབྱིབས་བཀོད་དང་། བརྐོས་རིས། སྡེབས་རིས། ཤིང་བཟོ་སོགས་གང་ཅིའི་ཐད་གསང་བ་མཐིལ་བརྟོལ་དཀའ་བའི་ཚད་དུ་ཡོད་པར་མ་ཟད། རྒྱང་རིང་ཐུང་ནས་དབྱིབས་དང་གནམ་གཤིས་ཀྱི་འགྱུར་ལྡོག་ལས་ཁ་དོག་ཆ་མ་འཚལ་བ་སྣང་བ་ལྟ་བུས་མི་རྣམས་ལ་ཡ་མཚན་ཚད་མེད་པ་ཞིག་ངང་གིས་སྟེར། སྐབས་དེར་རྒྱལ་པོའི་ཕོ་བྲང་དུ་ཁང་པ་ཇུས་འགོད་ཀྱི་བློ་འདྲི་སར་ཚུད་ཅིང་ལས་འཁྱུར་ནས་བུད་པ་ཨུལ་ཁཱ་རིམ་མཱ་མུར་ཁན་དང་། མཱ་ཀར་མ་ཐྲི་ཁན། ཨུ་སྟ་ཌ་ཨ་མཱ་ཌ་ལ་ཧུ་རི་དག་ལ་འགན་ཁག་དཀྲིས་པ་དང་། དེ་དག་གི་ལྟ་རྟོག་འོག་བཟོ་བཀོད་པ་དང་ལག་རྩལ་བ་སྟོང་ཕྲག་བརྒལ་བས་མི་ལོ་ཉེར་གཅིག་རིང་རྣམ་དཔྱོད་དང་རྔུལ་ནག་གིས་བསྐྲུན་པ་ཞིག་རེད། ལ་ཧུ་རི་ནི་ཡོངས་ཁྱབ་ཀྱི་བློ་འདྲི་ས་དང་ཇུས་འགོད་པ་གཙོ་བོ་དེ་རེད། སྤྱིར་གནའ་བོའི་མུ་གྷལ་བའི་རྒྱལ་མཁར་ཕལ་མོ་ཆེ་རྡོ་དམར་ཤ་སྟག་གིས་བསྐྲུན་ཡོད་མོད། ཤཱ་ཛྷང་གིས་རྡོ་ཀ་མ་རུ་པ་དཀར་པོ་ཆུ་རིས་ཅན་བཅད་སྦྱང་བརྡར་གསུམ་གྱིས་འབུར་རྐོས་རི་མོ་དང་ཕྱེད་ཀ་རིན་པོ་སྣ་ཚོགས་ཀྱི་ཕྲ་རྒྱན་བཏབ་ནས་ཁང་བཟོའི་རྒྱུ་ཆ་དང་ཆུ་ཚད་སྔར་བས་ཡར་རྒྱས་བཏང་བར་སྣང་། བསམ་ཡུལ་ལས་འདས་པ་ཞིག་ལ་ཏཱ་ཇི་མཱལ་ནང་རང་རེའི་བོད་ནས་ཐོན་པའི་རིན་ཆེན་གཡུའི་ཕྲ་རྒྱན་ཡོད་ཀྱང་བོད་པ་ཚོར་བཤད་ན་ཡིད་ཨེ་ཆེས་མི་ཤེས། གཞན་ཡང་རཱ་ཇི་སི་ཐཱན་ནས་རྡོ་ཀ་མ་རུ་པ་རྣམས་དང་། པན་ཇབ་ནས་གཡང་ཊི། རྒྱ་ནག་ནས་ཆུ་ཤེལ། ཨབ་གྷ་ནི་སི་ཐྲན་ནས་བེེ་ཊཱུ་རྱ། ཤྲི་ལིངྐ་ནས་ཨིནྡྲ་ནཱིལ། ཨ་རབ་ནས་མ་ནི་ཧོ་སོགས་བསྒྲུབས་པས་རྒྱུ་ཆ་རྣམ་གྲངས་ཉེར་བརྒྱད་ཡོད་པར་བཤད། བང་སོ་གཙོ་བོ་ནི་ཕྱི་ལོ་1648 ལོར་བཟོས་ཚར་ཡང་ལོ་ལྔའི་རྗེས་སུ་མ་གཏོགས་ཉེ་འཁོར་གྱི་ཁང་པ་དག་དང་སྐྱེད་ཚལ་བཅས་ཡོངས་སུ་འགྲུབ་མ་ཐུབ། ཏཱ་ཇི་མཱལ་བང་སོའི་འཛུགས་སྐྲུན་སྐོར་རྒྱལ་པོ་ཤཱ་ཛྷང་ཁོ་རང་གིས་འགྲེལ་བཤད་འདི་འདྲ་བརྒྱབས་འདུག “དེ་ནི་པར་ཤི་ཡ་དང་གནའ་བོའི་མུ་གྷལ་བའི་སྲོལ་རྒྱུན་ཁང་བཟོ་རིག་པ་གཉིས་ཟུང་འབྲེལ་རྒྱ་སྐྱེད་ཐད་གཞེན་སྐུལ་ལ་བརྟེན་ལེགས་གྲུབ་བྱུང་བ་ཡིན་”ཟེར། འདི་མུ་གྷལ་རྒྱལ་རྒྱུད་ཀྱི་མེས་པོའི་པུར་ཁང་དུ་བརྩིས་ནའང་ཆོག་སྟེ། འདིའི་ནང་སཱ་མར་ཁན་ཌི་དང་། ཧུ་མ་ཡན། ཨི་ཊི་མད་ཌུ་ལ་བཅས་པའི་པུར་ཡང་ཡོད། རྒྱལ་པོ་ཤཱ་ཛྷང་གི་བུ་ཨུ་རང་ཛེབ་ནི་ཡ་ང་དང་སྙིང་རྗེ་སྤུ་ཙམ་མེད་པ་ཞིག་ཡིན་པས། ཏཱ་ཇི་མཱལ་བང་སོ་ཚར་ནས་ཅང་མ་འགོར་བར་ཡབ་རྒྱལ་པོ་བཟུང་ཞིང་ཚེ་མཇུག་བཟང་བཙོན་ཁྲོད་སྒྲིལ་ཏུ་བཅུག ཕྱི་ལོ་1666 ལོར་རྒྱལ་པོ་རང་ལོ་དོན་བཞིའི་ཐོག་ཤི་རྗེས་པུར་དེ་རྒྱལ་སྲས་ཨུ་རང་ཛེབ་ཀྱིས་རྒྱལ་པོའི་བཙུན་མོ་མུམ་ཏཱ་ཇི་མཱལ་གྱི་རོའི་འཁྲིས་སུ་སྦས། དུས་རབས་བཅུ་དགུ་བའི་ནང་ཏཱ་ཇི་མཱལ་པུར་ཁང་གི་ཆ་ཤས་འགའ་གྱང་གོག་ཏུ་གྱུར་ཅིང་། ལྷག་པར་ཕྱི་ལོ་1857 ལོར་རྒྱ་གར་མི་མང་གིས་དབྱིན་ཇིའི་དབང་བསྒྱུར་འོག་ནས་གཞི་རྒྱ་ཆེ་བའི་རྔམ་སྟོན་ཁྲོམ་སྐོར་བྱེད་སྐབས། དབྱིན་ཇིའི་དཔོན་རིགས་དང་དམག་མི་ཚོ་འདོད་རྔམ་ཚ་ཐག་ཆོད་ནས་ཏཱ་ཇི་མཱལ་གྱི་གྱང་ངོས་སུ་གཟོང་དག་བརྒྱབས་ཅིང་རིན་པོ་ཆེ་ཕ་ལམ་དང་། མུ་ཏིག་བེེཌཱུ་རྱའི་ཕྲ་རྒྱན་རིགས་བཀོག་པས་ཁ་ཆག་སྣ་རལ་ཏུ་བཏང་། སྟབས་ལེགས་ནས་དུས་རབས་བཅུ་དགུ་བའི་དུས་མཇུག་ཏུ་དབྱིན་ཇིའི་རྒྱལ་ཚབ་ཁུར་རྫོན་ Lord Curzon གྱིས་གད་གདར་དང་བསྐྱར་གསོའི་ལས་གཞི་འཛུགས་དགོས་པའི་བཀའ་བསྒྲགས།
  ཕྱི་ལོ་ 1908 ལོར་ཏཱ་ཇི་མཱལ་བསྐྱར་གསོའི་ལས་གཞི་ཡོངས་སུ་གྲུབ་པའི་ཁར། ཁོས་ཏཱ་ཇི་མཱལ་ཚོམས་ཀྱི་ནང་ངོས་སུ་གློག་སྒྲོན་སྣ་ཚོགས་བཀལ་དགོས་པའི་བཀོད་ཁྱབ་གནང་། ཏཱ་ཇི་མཱལ་ནི་དེང་སང་རྒྱ་གར་ཨུ་ཏྲེར་མངའ་སྡེའི་ཨག་རཱའི་གྲོང་ཁྱེར་ Agra Uttar Pradesh གྱི་ཉེ་འགྲམ་དུ་ཡོད་ལ། ཨ་མདོའི་མཁས་དབང་དགེ་འདུན་ཆོས་འཕེལ་ཡང་གནས་འདིར་སླེབས་ནས་གཏམ་རྒྱུད་གསེར་ཐང་དུ་འདིའི་སྐོར་ཉུང་བསྡུས་ཤིག་བྲིས་ཡོད། ང་ཚོ་བོད་པ་རྒྱ་གར་ནང་འབྱོར་ནས་རྡོ་རྗེ་གདན་མཇལ་མ་ཐུབ་ན་ཕངས་པར་བརྩི་བ་བཞིན་ཕྱི་གླིང་བ་ཚོས་འདི་མ་མཐོང་ན་རྒྱ་གར་དུ་སོང་གོ་མ་ཆོད་པར་འདོད། ཕྱི་ལོ་1983 ལོར་མཉམ་འབྲེལ་རྒྱལ་ཚོགས་ཀྱི་ཚན་རིག་དང་རིག་གཞུང་སློབ་གསོའི་ཚོགས་པས(UNESCO) འདི་ལོ་རྒྱུས་ལྡན་པའི་གནའ་ཤུལ་རིག་དངོས་སྲུང་སྐྱོབ་གྲས་བཅུག་ཡོད་པ་བཅས་སོ། །

རྩོམ་ཁུངས། ངེད་དྲ་བ།